پاندمی ویروس کرونا (COVID-19) نه تنها تأثیرات قابل توجهی بر سلامت و زندگی اجتماعی مردم جهان داشت، بلکه مشکلات زیستمحیطی و اقتصادی متعددی را نیز به همراه آورد. یکی از این چالشهای مهم، مدیریت زبالههای تولیدشده به دلیل استفاده گسترده از تجهیزات حفاظت فردی (PPE) مانند ماسکهای یکبار مصرف بود. میلیونها ماسک به عنوان بخشی از تلاشهای جهانی برای مهار ویروس به صورت روزانه مصرف شد، که بسیاری از آنها به درستی معدوم یا بازیافت نشدند. این امر نگرانیهای جدی زیستمحیطی، بهداشتی و اقتصادی را ایجاد کرد.
در این مقاله به بررسی مشکلات و چالشهای مربوط به معدومسازی ماسکهای دوران کرونا، تأثیرات زیستمحیطی آنها و راهکارهای پیشنهادی برای بهبود وضعیت موجود پرداخته میشود.
1. ماسکهای یکبار مصرف و گسترش استفاده از آنها
با آغاز شیوع ویروس کرونا، استفاده از ماسکهای یکبار مصرف به سرعت تبدیل به یکی از ابزارهای اصلی در مهار گسترش بیماری شد. ماسکهای پزشکی و جراحی مانند ماسکهای N95 و ماسکهای سهلایه، که به دلیل کارایی بالا در فیلتر کردن ویروسها محبوبیت پیدا کردند، به صورت گسترده توسط عموم مردم، کادر درمانی و کارگران استفاده میشدند.
برآوردها نشان میدهد که در اوج پاندمی، میلیونها ماسک به طور روزانه در سطح جهان مصرف میشدند. این میزان بالای مصرف، علاوه بر مشکلات تأمین و توزیع ماسک، مسئله مهم دیگری را به همراه داشت: نحوه دفع و معدومسازی این زبالهها.
2. مشکل معدومسازی ماسکهای دوران کرونا
ماسکهای یکبار مصرف عمدتاً از مواد پلاستیکی ساخته شدهاند، از جمله پلیپروپیلن که یکی از رایجترین مواد در تولید تجهیزات پزشکی است. پلیپروپیلن مادهای است که تجزیهپذیری بسیار کمی دارد و میتواند صدها سال در محیط باقی بماند. به همین دلیل، اگر این ماسکها به درستی مدیریت نشوند، به سرعت به یکی از عوامل اصلی آلودگی محیط زیست تبدیل میشوند.
تجمع زبالههای پلاستیکی
ماسکهای یکبار مصرف پس از استفاده به عنوان زبالههای پزشکی یا خانگی دفع میشوند. در بسیاری از کشورها، این زبالهها به دلیل افزایش ناگهانی حجم مصرف، به درستی جداسازی و مدیریت نشدهاند. ماسکهای آلوده به ویروس و باکتریها اگر به درستی دفع نشوند، میتوانند باعث انتشار مجدد بیماریها و همچنین آلودگی آبها و خاک شوند. تخمین زده شده که بیش از 1.5 میلیارد ماسک در سال 2020 تنها در اقیانوسها رها شدهاند که منجر به آلودگی شدید محیطهای آبی و تهدید حیات موجودات دریایی شده است.
مشکلات بازیافت ماسکهای یکبار مصرف
ماسکهای یکبار مصرف، به دلیل آلودگی به مواد بیماریزا و نیز ترکیب مواد پلاستیکی و غیرقابل تجزیه، برای بازیافت مستقیم مناسب نیستند. این ماسکها باید به عنوان زبالههای پزشکی دفع شوند، اما در بسیاری از کشورها سیستمهای کافی برای بازیافت یا معدومسازی ایمن آنها وجود نداشت. این مسئله منجر به انباشت زبالههای پلاستیکی و افزایش فشار بر سیستمهای دفع زباله شد.
آلودگی خاک و آب
ماسکهای دور ریختهشده اغلب به محیطهای طبیعی مانند رودخانهها، دریاها و جنگلها راه پیدا میکنند. وجود این ماسکها در محیط باعث بروز مشکلات زیستمحیطی گستردهای میشود. موجودات دریایی و پرندگان ممکن است این ماسکها را به عنوان غذا اشتباه بگیرند، که میتواند منجر به خفگی و مرگ آنها شود. علاوه بر این، تجزیه طولانی مدت ماسکهای پلاستیکی به میکروپلاستیکها منجر میشود که به آلودگی خاک و آب منجر شده و به چرخه غذایی انسانها و حیوانات وارد میشود.
3. تأثیرات زیستمحیطی ماسکهای یکبار مصرف
ماسکهای یکبار مصرف تأثیرات زیستمحیطی مخربی دارند که عمدتاً به دلیل تجزیهناپذیری مواد آنها است. این ماسکها نه تنها حاوی پلاستیک هستند، بلکه مواد شیمیایی و مواد نانو نیز در ساختار آنها وجود دارد که ممکن است پس از ورود به محیط، اثرات طولانیمدت و مخرب بر اکوسیستمها داشته باشند.
آلودگی میکروپلاستیکها
میکروپلاستیکها ذرات بسیار ریز پلاستیکی هستند که از تجزیه تدریجی مواد پلاستیکی بزرگتر مانند ماسکها به وجود میآیند. این ذرات وارد آبهای زیرزمینی و سیستمهای آبیاری میشوند و از طریق چرخه غذایی به بدن انسانها و حیوانات وارد میشوند. مطالعات نشان دادهاند که میکروپلاستیکها میتوانند تأثیرات منفی بر سلامت موجودات زنده داشته باشند و مشکلاتی مانند آسیب به سیستم ایمنی و تولیدمثل ایجاد کنند.
تهدید حیات وحش
ماسکهای یکبار مصرف که به صورت نادرست دفع میشوند، تهدیدی جدی برای حیات وحش به شمار میآیند. پرندگان، ماهیها و پستانداران دریایی ممکن است به طور تصادفی ماسکها را ببلعند یا در آنها گرفتار شوند. این وضعیت میتواند باعث آسیبهای جدی یا حتی مرگ آنها شود. بسیاری از گزارشها حاکی از آن است که موجودات دریایی مانند لاکپشتها و دلفینها به دلیل بلعیدن ماسکهای پلاستیکی دچار مرگ شدهاند.
4. راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت زبالههای ماسکی
برای کاهش اثرات زیستمحیطی ماسکهای یکبار مصرف، چندین راهکار و روش پیشنهادی مطرح شده است:
استفاده از ماسکهای قابل شستشو و چندبار مصرف
یکی از مهمترین راهکارها برای کاهش زبالههای پلاستیکی ناشی از ماسکهای یکبار مصرف، استفاده از ماسکهای پارچهای قابل شستشو است. این ماسکها علاوه بر اقتصادی بودن، قابلیت استفاده مجدد را دارند و تأثیرات زیستمحیطی کمتری ایجاد میکنند. اگرچه ماسکهای پارچهای به اندازه ماسکهای پزشکی کارایی ندارند، اما برای استفاده روزمره توسط افراد غیر از کادر درمانی میتوانند جایگزین مناسبی باشند.
آموزش عمومی و فرهنگسازی
یکی از اقدامات ضروری برای مقابله با آلودگی ناشی از ماسکها، آموزش و فرهنگسازی در مورد نحوه صحیح دفع ماسکها است. باید به مردم آموزش داده شود که ماسکهای استفادهشده باید در کیسههای زباله مخصوص ریخته و سپس به سیستمهای دفع زباله سپرده شوند. همچنین باید از رها کردن ماسکها در محیطهای طبیعی به شدت خودداری شود.
توسعه فناوریهای بازیافت
توسعه فناوریهای جدید برای بازیافت ماسکهای یکبار مصرف میتواند به کاهش حجم زبالهها کمک کند. برخی از کشورها در حال تحقیق و توسعه روشهای جدید برای بازیافت پلاستیکهای پزشکی هستند. استفاده از فناوریهای نوین میتواند به تجزیه مواد پلاستیکی و بازیافت آنها کمک کند.
استفاده از مواد زیستتخریبپذیر
یکی دیگر از راهکارهای مؤثر، استفاده از مواد زیستتخریبپذیر در تولید ماسکها است. این مواد به راحتی در محیط تجزیه میشوند و اثرات زیستمحیطی کمتری دارند. استفاده از این مواد میتواند به کاهش مشکلات مربوط به دفع ماسکهای یکبار مصرف کمک کند.
5. نتیجهگیری
پاندمی ویروس کرونا، با وجود تمامی تأثیرات منفی بر سلامت عمومی و اقتصاد جهانی، چالشهای زیستمحیطی جدیدی را نیز به همراه آورد. یکی از بزرگترین این چالشها، مدیریت زبالههای ماسکی است که به دلیل مصرف گسترده ماسکهای یکبار مصرف به وجود آمده است. این ماسکها به دلیل تجزیهناپذیری و ورود به محیطهای طبیعی، تأثیرات مخربی بر اکوسیستمها و حیات وحش دارند.
برای مقابله با این چالشها، استفاده از ماسکهای چندبار مصرف، توسعه فناوریهای بازیافت و استفاده از مواد زیستتخریبپذیر میتواند به عنوان راهکارهای مؤثر در نظر گرفته شوند. همچنین، آموزش عمومی و افزایش آگاهی مردم در مورد دفع صحیح ماسکها، نقش مهمی در کاهش اثرات منفی زیستمحیطی این زبالهها ایفا میکند.
